1.

De ecologische crisis is nu al het belangrijkste sociale en politieke vraagstuk van deze eeuw, en de komende maanden en jaren zal dat alleen nog maar duidelijker naar voren komen. Hoe de toekomst van de planeet en daarmee van de mensheid eruit komt te zien, wordt de komende decennia bepaald. Maar er zijn twee redenen waarom de berekeningen van sommige wetenschappers over de situatie in het jaar 2100 niet erg nuttig zijn. De eerste reden is wetenschappelijk: vanwege alle terugkoppelingseffecten die onmogelijk in berekeningen te vatten zijn, is het een riskante zaak om ramingen te maken voor een hele eeuw. De tweede reden is politiek: aan het eind van deze eeuw zijn we er allemaal niet meer, wijzelf evenmin als onze kinderen en kleinkinderen – dus wie kan het wat schelen? Het IPCC legt uit dat wanneer de gemiddelde temperatuur op aarde 1,5 graad Celsius uitstijgt boven die van het pre-industriële tijdperk het risico bestaat dat er een onomkeerbaar proces van klimaatverandering in gang wordt gezet. De ecologische crisis heeft meerdere kanten die allemaal gevaren met zich meebrengen, maar het klimaatprobleem vormt zonder twijfel de ernstigste bedreiging. Welke gevolgen zijn er te verwachten? Slechts enkele voorbeelden: vermenigvuldiging van grootschalige bosbranden, zoals die in Australië; het verdwijnen van rivieren en woestijnvorming, het smelten en afdrijven van poolijs en de stijging van de zeespiegel met tientallen meters. Maar al bij twee meter stijging zullen uitgestrekte gebieden van Bangladesh, India en Thailand, evenals een reeks steden die eeuwenlang het toonbeeld waren van de menselijke beschaving – Hong Kong, Calcutta, Venetië, Amsterdam, Shanghai, Londen, New York, Rio – onder de zeespiegel zijn verdwenen. Hoeveel kan de temperatuur stijgen? Vanaf welke temperatuur komt het menselijk leven op deze planeet zelf op het spel te staan? Niemand kan op deze vragen een betrouwbaar antwoord geven.

2.

Dit zijn de risico’s op een ongeëvenaarde ramp in de menselijke geschiedenis. Je moet teruggaan tot het Plioceen, miljoenen jaren geleden, om vergelijkbare klimaatomstandigheden te vinden die in de toekomst realiteit kunnen worden, dankzij klimaatverandering. Volgens de meeste geologen zijn we hiermee een nieuw geologisch tijdperk ingegaan, het Antropoceen, met als kenmerk dat de omstandigheden op onze planeet veranderd zijn door menselijk handelen. Om welk handelen gaat het dan? Klimaatverandering begon al in de 18e eeuw met de Industriële Revolutie, maar nam na 1945 met de neoliberale globalisering een kwalitatieve sprong. Met andere woorden: het is de moderne kapitalistische industriële beschaving die verantwoordelijk is voor de opeenhoping van CO₂ in de atmosfeer, en daarmee voor opwarming van de aarde.

3.

Dat het kapitalistische systeem verantwoordelijk is voor deze ramp in wording, wordt breed erkend. In zijn encycliek Laudato Si sprak Paus Francis zich, zonder het woord ‘kapitalisme’ uit te spreken, uit tegen een structureel pervers systeem van commerciële en eigendomsrelaties dat uitsluitend is gebaseerd op het ‘principe van winstmaximalisatie’, en hield hij het verantwoordelijk voor zowel sociale onrechtvaardigheid als voor de verwoesting van ons Gemeenschappelijk Huis, de Natuur. Een leus die wereldwijd door iedereen tijdens klimaatdemonstraties wordt geroepen is ‘Change the system, not the climate!’ De houding die we zien bij de belangrijkste vertegenwoordigers van dit systeem, de voorstanders van business as usual - miljardairs, bankiers, ‘experts’, oligarchen en politici - is het best samen te vatten met de zinsnede die wordt toegeschreven aan Lodewijk XIV: ‘Na mij de zondvloed.’

4.

De systemische aard van het probleem wordt wreed geïllustreerd door de praktische opstelling van regeringen. Allemaal (zeldzame uitzonderingen daargelaten), handelen ze in dienst van kapitaalaccumulatie, multinationals, de fossiele oligarchie, algemene commodificatie en vrijhandel. Sommigen onder hen – Donald Trump, Jair Bolsonaro, Scott Morrison (Australië) – zijn openlijk ecocidale klimaatontkenners. De anderen, de 'redelijken', zetten de toon tijdens de jaarlijkse COP-bijeenkomsten die gekenmerkt worden door veel vage 'groene' retoriek en dadenloosheid. De meest succesvolle van deze bijeenkomsten was COP21 in Parijs, die werd afgesloten met plechtige beloften van alle deelnemende regeringen om de emissies terug te dringen – beloften die, behalve door een paar eilanden in de Stille Zuidzee, niet nagekomen zijn. Wetenschappers schatten in dat zelfs wanneer die beloften wél nagekomen waren, de temperatuurstijging op 3,3 graden Celsius uit zou komen...

5.

‘Groen kapitalisme’, ‘CO₂-markten’, ‘compensatiemechanismes' en andere manipulaties van de zogeheten ‘duurzame markteconomie’ zijn volstrekt waardeloos gebleken – ondanks al het ‘vergroenen’ schiet de omvang van onze uitstoot nog steeds omhoog en komt de klimaatramp steeds dichterbij. Er is geen oplossing voor de ecologische crisis binnen het kader van het kapitalisme, een systeem dat geheel gewijd is aan productivisme, consumentisme, het meedogenloze gevecht om ‘marktaandelen’, aan kapitaalaccumulatie en winstmaximalisatie. De logica van dit systeem is intrinsiek pervers en leidt onvermijdelijk tot de verstoring van ecologische evenwichten en tot de verwoesting van ecosystemen.

6.

De enige effectieve alternatieven waarmee een catastrofe te voorkomen zou zijn, zijn radicale alternatieven. ‘Radicaal’ wil zeggen: het probleem bij de wortel aanpakken. Als het kapitalistische systeem aan de basis van het probleem ligt, dan hebben we anti-systeem alternatieven nodig. Dat wil zeggen anti-kapitalistische alternatieven, zoals ecosocialisme - een ecologisch socialisme dat de uitdagingen van de 21e eeuw aankan. Andere radicale alternatieven zoals ecofeminisme, sociale ecologie (Murray Bookchin), André Gorz’s politieke ecologie, of degrowth (‘ontgroei’) hebben veel gemeen met ecosocialisme; de laatste jaren hebben zij elkaar wederzijds beïnvloed.

7.

Wat houdt socialisme in? Voor veel marxisten betekent het de verandering van de productieverhoudingen – door de collectieve toe-eigening van de productiemiddelen – ten gunste van de vrije ontwikkeling van de productiekrachten. Ecosocialisme beroept zich weliswaar op Marx, maar breekt expliciet met dit productivistische model. Uiteraard is collectieve toe-eigening essentieel, maar de productiekrachten zelf moeten ook worden getransformeerd:

• a) door een verandering van energiebronnen (hernieuwbare energie in plaats van fossiele);
• b) door terugdringing van het wereldwijde energieverbruik;
• c) door het terugschalen van goederenproductie (‘degrowth’), en door het opschorten van activiteiten die nutteloos (reclame) of schadelijk zijn (pesticiden, wapenproductie);
• d) door een halt toe te roepen aan de geplande veroudering van producten.

Ecosocialisme omvat ook de transformatie van consumptiemodellen, vormen van vervoer, stedenbouw en manieren van leven. Kort gezegd is het is veel meer dan een aanpassing van het formeel eigendom: het gaat feitelijk om het grondvesten van een andersoortige beschaving, op basis van solidariteit, gelijkheid en respect voor de natuur. Een ecosocialistische beschaving maakt een einde aan productivisme en consumentisme, ten gunste van kortere werktijden en dus meer vrije tijd voor sociale, politieke, recreatieve, artistieke, erotische en overige activiteiten. Marx verwees hiernaar met de term ‘het rijk van de vrijheid’.

8.

Voor de overgang naar ecosocialisme is een democratische vorm van planning nodig, die uitgaat van twee criteria: tegemoetkomen aan daadwerkelijke behoeften en het bewaren van het ecologische evenwicht van de planeet. Het zijn mensen zelf, als eenmaal het reclamebombardement en de consumptiedrift van de kapitalistische markt teniet zijn gedaan, die democratisch zullen overeenkomen wat de inhoud van hun werkelijke behoeften is. Ecosocialisme zet dus in op het democratische goede verstand van brede maatschappelijke lagen van gewone mensen.

9.

Dit vraagt om een daadwerkelijke sociale revolutie. Hoe kan zo’n revolutie worden gedefinieerd? Voor het uitvoeren van het ecosocialistische project zijn gedeeltelijke hervormingen niet afdoende. We kunnen verwijzen naar een opmerking die Walter Benjamin noteerde in de kantlijn van zijn stellingen Over het begrip van de geschiedenis (1940): “Marx zegt: revoluties zijn de locomotieven van de wereldgeschiedenis. Het zou kunnen dat het anders uitpakt. Misschien zijn revoluties eerder de daad waarbij de mensen in de trein aan de noodrem trekken.” Om dit te vertalen naar 21-eeuwse termen: we zijn allemaal passagiers op een zelfmoordtrein die ‘moderne industrieel-kapitalistische beschaving’ heet. Deze trein raast op een rampzalige afgrond af: klimaatverandering. Revolutionair handelen probeert er een halt aan toe te roepen – voordat het te laat is.

10.

Ecosocialisme is tegelijkertijd een project voor de toekomst en een strategie voor het gevecht in het hier en nu. Er kan geen sprake zijn van wachten tot de voorwaarden rijp zijn. Het is noodzakelijk om te zorgen dat sociale en ecologische strijd samenkomen, om zo de meest destructieve initiatieven in dienst van kapitaal concreet tegen te gaan. Naomi Klein noemt dit ‘Blockadia’. In de loop van zulke mobilisaties kunnen er antikapitalistisch bewustzijn en interesse in ecosocialisme ontstaan. In hun radicalere vormen maken voorstellen als de Green New Deal ook deel uit van deze strijd, als ze het einde van fossiele energie inluiden – maar niet als ze vooral pogingen zijn om ‘groen kapitalisme’ weer terug in omloop te brengen.

11.

Wie is in dit gevecht het handelende subject? De arbeideristische en industriële dogma’s van de vorige eeuw kunnen niet langer als geldig uitgangspunt dienen. De krachten die bij de actuele confrontaties op de voorgrond treden zijn jongeren, vrouwen, indigenous en boeren. Bij de indrukwekkende opstand van jongeren die volgde op de oproep van Greta Thunberg, spelen vrouwen een vooraanstaande rol – wat voor de toekomst uiterst hoopgevend is. Zoals ecofeministen uiteenzetten, heeft de massale deelname van vrouwen aan deze mobilisaties te maken met het feit dat dat zij als eerste de schade ondervinden die het systeem de natuurlijke omgeving berokkent. Hier en daar beginnen vakbonden ook hun betrokkenheid te tonen. Dat is essentieel, omdat we uiteindelijk het systeem niet kunnen overwinnen zonder de actieve deelname van werkers in steden en op het platteland die samen de meerderheid van de bevolking vormen. De eerste voorwaarde is om binnen elke beweging ecologische doelen (zoals het sluiten van kolenmijnen, oliebronnen of thermische energiecentrales, etc.) te verbinden aan het zekerstellen van werkgelegenheid voor de betrokken werkers.

12.

Is het überhaupt mogelijk om deze strijd te winnen voordat het te laat is? In tegenstelling tot de zogeheten ‘instortingsdenkers’ die luidruchtig verkondigen dat de ramp onvermijdelijk is en elk verzet vergeefs, denken wij dat de toekomst open ligt. Er staat niet vast dat de toekomst ecosocialistisch zal zijn: het is de inzet van een Pascaliaanse gok, waarvoor we al onze krachten op het spel zetten maar die geen gegarandeerde uitkomst heeft. Zoals Bertolt Brecht wijs en eenvoudig stelde: “Zij die vechten kunnen verliezen. Zij die niet vechten hebben al verloren.”